Instalacje z jadalnego krajobrazu
W ramach projektu #Krowodrza111 powstało sześć instalacji ogrodniczych, w których użyto rośliny jadalne.
Roślinne aranżacje w miejskiej tkance
Instalacjom przyświecały idee edible landscapingu, tj. takiego zestawiania roślin użytkowych (warzyw, jadalnych kwiatów czy zbóż), by jak najpełniej eksponować ich walory ozdobne. W kilku miejscach, ważnych dla Dzielnicy V z historycznego punktu widzenia, posadzono rośliny użytkowe, reprezentujące te, które rosły w przeszłości w okolicznych gospodarstwach, ulokowanych na obu brzegach Młynówki Królewskiej.
Instalacja nr 1. Skwer przy ul. Lubelskiej
Miejsce pierwszej instalacji ogrodniczej #Krowodrza111 to skwer wokół zabytkowej kapliczki na rogu ul. Lubelskiej i ul. Mazowieckiej. Dzięki realizacji dzielnicowego projektu w ramach Budżetu Obywatelskiego z 2019 roku Stwórzmy zielony skwer przy kapliczce na Mazowieckiej1 zamiast betonowego placu wytyczono tu dwa pasy ziemi. Sama kapliczka, wokół której stworzono instalację, jest wyjątkowa. Pochodzi bowiem z 1886 roku2, a wieńczy ją krzyż duchacki. Skąd taki krzyż w tym miejscu? Otóż w XIII wieku biskup Iwo Odrowąż nadał znaczną część obecnej Krowodrzy zakonowi duchaków. Ulica, przy której znajduje się kapliczka, do 1912 roku nosiła nazwę ul. Świętego Ducha – na ul. Lubelską została przemianowana po przyłączeniu Krowodrzy do Krakowa, ponieważ ulica o takiej nazwie, tj. Świętego Ducha, istniała już w mieście3. W ramach instalacji wysiano tu pszenicę płaskurkę, jedną z pierwszych uprawianych przez ludzkość pszenic, a gdy kłosy dojrzały, odbyły się pod kapliczką żniwa, po których wysiano poplon z gryki. Na koniec skwer oddano we władanie czwartej przyrody.
Cel instalacji: Przywrócenie dawnego krajobrazu polskiej wsi, tj. zboża wraz z naturalnie mu kiedyś towarzyszącymi roślinami jak maki czy chabry. To właśnie w takim krajobrazie, nierzadko przy polnej drodze, w miejscach ważnych dla lokalnej społeczności budowano kapliczki. Instalacja dawała także mieszkańcom miast możliwość obserwowania tak typowych dla terenów wiejskich czynności jak wysiew zboża, żniwa czy wysiew poplonu. Fakt, że na koniec oddano całość we władanie czwartej przyrody, tj. rośli często traktowanych za chwasty, sprowadzał się do prezentacji miejskich nasadzeń przyszłości, które potrafią sobie poradzić w dobie zmian klimatycznych.
Rośliny użyte w nasadzeniach: pszenica płaskurka (Triticum dicoccon (Schrank) Schübl.); jęczmień zwyczajny (Hordeum vulgare L.); mak polny (Papaver rhoeas L.); chaber (Centaurea L.); nagietek lekarski (Calendula officinalis); rumianek pospolity (Matricaria chamomilla L.); kąkol polny (Agrostemma githago); len „Blue Dress” (Linum grandiflorum); słonecznik jadalny „Taiyo” (Helianthus Annuus L. „Taiyo”); gryka (Fagopyrum Mill.).
Instalacja nr 2. Donice przy ul. Mazowieckiej
Drugie miejsce to stare donice przy ul. Mazowieckiej. Połączenie nadgryzionych zębem czasu donic z bujną roślinnością jadalną miało symbolizować postapokaliptyczną wizję miasta, w którym to rośliny, uwolnione z dawnych upraw, przejmują przestrzeń opuszczoną przez ludzkość.
Cel instalacji: W czasach, gdy zmagamy się z potężnymi zmianami klimatycznymi, instalacja ta miała wzbudzić w przechodniach refleksję w kwestii tego, że przyroda poradzi sobie bez ludzi, ale ludzie nie poradzą sobie bez przyrody.
Rośliny użyte w nasadzeniu to: dynie, kosmos podwójnie pierzasty „Japanese Kiiro” (Cosmos bipinnatus), jarmuż „Scarlet” (Brassica oleracea L. var. sabellica L.) i jęczmień zwyczajny „Black Hulless” (Hordeum vulgare L.).
Instalacja nr 3. Partyzantka ogrodnicza „za boiskiem”
To miejsce powstało spontanicznie wraz z wydarzeniem Partyzancka majówka na Krowodrzy. Mieszkańcy Dzielnicy V wysiali tu słoneczniki z okazji Międzynarodowego Dnia Partyzanckiego Siania Słoneczników, a następnie dynie w związku ze Światowym Dniem Siania Dyni w Miejscach Publicznych. Dwa wąskie pasy zieleni, zlokalizowane między starym lilakiem a niszczejącym boiskiem i blokami w tle, to idealne miejsce na ogrodniczą partyzantkę.
Cel instalacji: Uświadomienie mieszkańcom, że w ich rękach jest moc sprawcza, pozwalająca na zmianę okolicy, zazielenianie jej, poprawę estetyki otoczenia i uświadomienie im korzyści płynących z uprawy ziemi.
Rośliny użyte w nasadzeniu to: dynie, słonecznik jadalny „Taiyo” (Helianthus Annuus L.), fasola wielokwiatowa „Firestorm” (Phaseolus coccineus L.), pomidor „Sołdacki” (Solanum sekcja Lycopersicon Mill.).
Instalacja nr 4. Młynówka Królewska
Młynówka Królewska to wyjątkowe miejsce na mapie Krowodrzy. To wokół niej zakładano ogrody, rodzące smaczne warzywa. Ich uprawa była możliwa za sprawą sztucznego koryta Rudawy, którym od XIII wieku dostarczano do Krakowa wodę. W latach 1903-1966 koryto zostało zasypane, a w jego miejscu wytyczono Park Młynówka Królewska, który przebiega przez Dzielnicę V i Bronowice na długości 8 km (jego średnia szerokość to 8 m)4. Gdzieniegdzie można jeszcze natrafić na ślady po dawnych ogrodach, po których zostały m.in. butwiejące płoty, zdziczałe maliny czy drzewa owocowe. Oskar Kolberg wspomina w swoich tekstach o piramidach, które porastał groch o płomiennych kwiatach. Postanowiliśmy nawiązać do nich, stawiając konstrukcje tyczne w kształcie piramid, po których wspinała się fasola wielokwiatowa.
Cel instalacji: Nawiązanie do istniejących kiedyś przy Młynówce Królewskiej gospodarstwach, w których uprawiano warzywa. Piramidy upamiętniały również Oskara Kolberga, który opisywał je w swoich tekstach, przyczyniając się do zachowania pamięci o terenach dawnej Nowej Wsi, Łobzowa, Czarnej Wsi i Krowodrzy.
Rośliny użyte w nasadzeniach: Fasola wielokwiatowa „Firestorm” (Phaseolus coccineus L.).
Instalacja nr 5. Wielka donica przy ul. Kazimierza Wielkiego 117
Piąte miejsce nasadzeń przewidzianych w projekcie #Krowodrza111 to donica przed pawilonem przy ul. Kazimierza Wielkiego 117, tj. przy kolejnym, bardzo ważnym, z historycznego punktu widzenia, adresie w naszej dzielnicy. To tędy król Kazimierz Wielki przejeżdżał do swojego letniego pałacu w Łobzowie, w którym królowa Bona miała swój słynny ogród prowadzony na modłę włoską. Pawilon usługowy od Pałacu Łobzów oddziela jedynie Młynówka Królewska, kolejne wyjątkowe miejsce, równie istotne dla ogrodniczego dziedzictwa Dzielnicy V. Sama donica, w której zostały posadzone rośliny, ma imponującą długość 55 metrów! Instalację ogrodniczą stanowiła łąka z warzyw, jadalnych kwiatów oraz ziół. Miejsce było pełne barw, zapachów i bujnych roślin, o których walorach estetycznych często zapominamy. Nie zabrakło wśród nich tak charakterystycznych dla krowoderskich upraw głąbika krakowskiego, karczocha czy nagietka.
Cel instalacji: Przede wszystkim edukacyjny, umożliwiający zapoznanie się mieszkańców miasta z tymi roślinami jadalnymi, które na co dzień znają głównie z półek sklepowych. Instalacja pozwala również śledzić cykl rozwoju tych roślin – od kiełkowania przez kwitnięcie, owocowanie po zawiązywanie nasion.
Rośliny użyte w nasadzeniach:
Warzywa m.in.: głąbik krakowski (Lettuce Cracoviensis), karczoch „Imperial Star” (Cynara), Jarmuż „Scarlet” i „Black Magic” (Brassica oleracea L. var. sabellica L.), burak liściowy „Rainbow Mixed” (beta vulgaris subsp. vulgaris), bakłażan „Chinese String” (Solanum melongena), pomidor dziki „Cherry” (Solanum sekcja Lycopersicon Mill.), kapusta głowiasta „Roodkop” (Brassica oleracea L. var. capitata L.), kalarepa „Delikatess Blauer” (Brassica oleracea var. gongylodes L.) musztardowiec czerwony „Red Mustard”, por (Allium ampeloprasum L.).
Kwiaty jadalne i zioła m.in.: nagietek lekarski (Calendula officinalis L.), ogórecznik (Borago L.), aksamitki (Tagetes L.), dalia „Orange Nugget” (Dahlia Cav.), kosmos podwójnie pierzasty (Cosmos bipinnatus Cav.), Hyzop (Hyssopus L.), szczypiorek (Allium schoenoprasum L.), koper ogrodowy „Mariska” (Anethum graveolens), Żywokost lekarski (Symphytum officinale L.).
Podziękowania: Serdecznie dziękujemy Zjednoczonej Spółdzielni Budowlano-Mieszkaniowej Piast oraz Prezesowi Zarządu – Panu Przemysławowi Miłoniowi – za użyczenie donic, zapewnienie dostępu do wody i otwartość na nasz projekt.
Instalacja nr 6. Mała donica róg ul. Galla i ul. Lea
Ostatnie miejsce donica po rosnącym drzewie przy rogu ul. Galla i ul. Lea. W jej sąsiedztwie powstał wielki apartamentowiec nazywany przez dewelopera ironicznie parkiem – ironicznie, bo część owego parku zajął olbrzymi blok. Dlatego na przekór postępującej tu betonozie został stworzony mini-ogródek w kolejnym roku otoczony płotem z elementów z recyklingu.
Cel instalacji: Kolorowe szczeble donicy i rosnące w niej rośliny miały stworzyć pozytywną równowagę do budowanego vis-a-vis molocha . Jednocześnie rosnące w donicy rośliny miały zachęcić wprowadzających się nowych mieszkańców do integracji z sąsiedztwem za pośrednictwem dziedzictwa ogrodniczego dzielnicy.
Rośliny użyte w nasadzeniu to: rabarbar malinowy (Rheum rhaponticum L.), mięta czekoladowa (Mentha L.), szczypiorek (Allium schoenoprasum L.), stokrotka pospolita (Bellis perennis) oraz poziomka (Fragaria L.). Wysiano także karłowate słoneczniki odmiany Bambino (Helianthus Annuus L.). W kolejnym sezonie urosła samoistnie zasiana malwa (Alcea L.) przy jednej z boków donicy, a jeszcze w kolejnych ktoś posadził w niej dynie. Stała się więc swoistą przestrzenią dialogu mieszkańców z okolicą przy pomocy sadzonych w niej roślin.
Przypisy:
- budzet.krakow.pl/projekty2019/869-stworzmy_zielony_skwer_przy_kapliczce_na_mazowieckiej.html (24.01.2021).
- zikit.krakow.pl/ogolne/211685,1787,komunikat,kapliczka_odzyskuje_blask.html (24.01.2021).
- Supranowicz E., Nazwy ulic Krakowa, Kraków 1995, s. 94.
- pl.wikipedia.org/wiki/M%C5%82yn%C3%B3wka_Kr%C3%B3lewska (26.09.2020).